Thiên văn học Việt Nam: Cây ảo, vì chưa... gieo mầm?
04:06' 18/07/2004 (GMT+7)
(VietNamNet) - Nhân chuyến thăm, làm việc lần này của nhà thiên văn nổi tiếng thế giới Trịnh Xuân Thuận ở Việt Nam, nhìn lại "nội lực" ngành thiên văn học trong nước.
Đứng trên hai, và dưới… tất cả?
Quả thật như các nhà nghiên cứu hoặc giảng dạy thiên văn trong Hội Thiên văn - Vũ trụ (TV-VT) Việt Nam bức xúc, ngành khoa học này ở nước ta đã dậm chân tại chỗ suốt hơn 30 năm qua. Gần đây, trong một cuộc hội thảo về thiên văn học, một vị giáo sư đã không ngần ngại tuyên bố thẳng thừng: "Chúng ta chỉ đứng trên hai nước (Campuchia, Lào) và dưới tất cả các nước về thiên văn học!"
Kính thiên văn FS-152 của Nhật Bản được sử dụng phục vụ du lịch quan sát vũ trụ ở Hải Phòng.
“Kể từ khi GS Tạ Quang Bửu lập ra một tổ theo dõi du hành vũ trụ vào dạo những năm 1965-1970 với mục đích theo dõi tình hình nghiên cứu và phát triển thiên văn học trên thế giới, đến nay, sau hơn 30 năm, ngành thiên văn học Việt Nam vẫn không có gì khá hơn hồi đó!”. Nhà nghiên cứu Nguyễn Phúc Giác Hải, ủy viên Hội TV-VT Việt Nam đã cho biết như trên vào chiều 17/7, qua cuộc trao đổi với VietNamNet.
Theo ông Giác Hải, vào lúc đó, ta cũng chỉ có thể theo dõi tình hình phát triển của ngành thiên văn trên thế giới chứ chưa đủ sức nghiên cứu. Và nếu có nghiên cứu, cũng chỉ dừng lại ở mức... quan sát đơn giản.
Theo một báo cáo khác của PGS TS Nguyễn Đình Huân (ĐH Sư phạm Vinh), tình hình nghiên cứu thiên văn của nước ta cũng khá... lận đận! Đầu thế kỷ XIX, người Pháp xây dựng Đài Thiên văn Phủ Liễn, cách Hà Nội 120km. Ngoài việc quan sát thiên văn, Đài Thiên văn Phủ Liễn còn phục vụ một số yêu cầu nghiên cứu của địa vật lý, khí tượng, thủy văn. Thế nhưng trải qua hai thời kỳ chiến tranh, Đài này đã bị tàn phá nặng nề.
Từ năm 1991, một số nhà thiên văn quốc tế bắt đầu đến thăm Việt Nam nhằm tìm kiếm một số giải pháp để khôi phục và phát triển nền thiên văn Việt Nam. Năm 1993, Hội TV-VT Việt Nam được thành lập. Năm 1997, Nhật Bản đã gửi tặng Khoa Vật lý - ĐH Sư Phạm thuộc ĐHQG Hà Nội một khoản viện trợ năm triệu yen (khoảng 500 triệu đồng, vào thời điểm đó) để trang bị một kính thiên văn cỡ nhỏ. Ngoài ra, cũng vào năm 1997, Nhật Bản còn giúp xây dựng một nhà chiếu hình vũ trụ tại TP Vinh (Nghệ An) với số tiền viện trợ không hoàn lại 50 triệu yen (tương đương năm tỷ đồng vào lúc đó). Theo các nhà thiên văn Việt Nam, đây có lẽ là nhà chiếu hình vũ trụ duy nhất ở nước ta (so sánh với các nước thì Đức có 69 nhà, Trung Quốc 40 nhà; Nhật 268 nhà; Mỹ 1.055 nhà).
Trở lại với hoạt động của Hội TV-VT Việt Nam, vẫn theo ông Nguyễn Phúc Giác Hải, mặc dù Hội được thành lập từ năm 1993 nhưng cho đến nay, các hoạt động của Hội chỉ dừng lại ở việc phổ biến kiến thức về thiên văn học và tổ chức hội thảo… mỗi năm một lần. Gần đây nhất, Hội có xuất bản tờ thông tin "Thiên văn phổ thông" nhưng mới được bảy số thì phải tạm dừng. Nguyên nhân khiến cho Hội hoạt động một cách ì ạch trong gần chục năm qua chỉ đơn giản là do không có nguồn kinh phí. Ngay việc tổ chức hội thảo hàng năm cũng phải “phiền” đến tiền của các tổ chức thiên văn học…ở nước ngoài mà Hội có quan hệ!
Còn việc nghiên cứu thiên văn hiện nay ở ta ra sao? Ông Nguyễn Phúc Giác Hải lắc đầu ngao ngán: "Trong hiện tình như trên, ta cũng chỉ có thể căn cứ vào các kết quả nghiên cứu thiên văn của thế giới để làm cơ sở "phát hiện ra các vấn đề lý thuyết của ngành thiên văn". Tuy nhiên đến nay, các công trình nghiên cứu cụ thể theo hướng này cũng chỉ mới là... hy vọng. Trong thực tế, vẫn chưa có thành tựu nổi bật.
"Một trong những công việc tôi đang làm là phát hiện các thiên hà trẻ và nhỏ (blue compact dwarf galaxy), trong đó có việc khảo sát thiên hà I Zwicky 18 chỉ cách Trái đất 50 triệu năm ánh sáng. Tôi đã dùng kính thiên văn Hubble của NASA để chụp ảnh I Zwicky 18 và đã khám phá rằng tuổi các ngôi sao già nhất trong I Zwicky 18 không quá 500 triệu năm. So với tuổi của vũ trụ là 14 tỷ năm thì 500 triệu năm chỉ là một “chớp nhoáng”. Vậy I Zwicky 18 là một thiên hà trẻ con đang hình thành..." - GS Trịnh Xuân Thuận, ĐH Virginia (Mỹ) - nhà thiên văn học người Mỹ gốc Việt nổi tiếng thế giới, cho biết. GS Thuận dự định phát triển một kỹ thuật mới, sử dụng kính viễn vọng rộng 10m như kính Gemini của Mỹ, để nghiên cứu những thời kỳ tiền vật chất ở khoảng thời gian mười tỷ năm trước, ngược dòng thời gian về lại khoảng 2/3 tuổi của vũ trụ.
Vậy khi GS Thuận về Việt Nam thì sao? "Mùa hè năm 2000, khi tôi về Việt Nam để dạy thiên văn học trong hai tuần cho những sinh viên ưu tú ở Hà Nội, tôi chỉ dạy lý thuyết thôi vì không có kính viễn vọng để họ thực tập, dù là một kính nhỏ để xem bắt đầu từ những hành tinh xa hơn Trái đất như Sao Một, Sao Thổ,..." - GS Trịnh Xuân Thuận kể.
Gần đây, giới thiên văn Việt Nam tuy đã bắt đầu có kính thiên văn và đài quan sát ở vài nơi song thực chất đó vẫn chỉ là loại nghiệp dư. "Sử dụng loại kính thiên văn này, chỉ có thể… ngắm nhìn trời sao chứ không thể nào sáng tạo ra được một lý thuyết mới." - ông Giác Hải nói - "Trên thế giới, các loại kính thiên văn hiện nay có thể nhìn sâu vào vũ trụ năm - bảy tỷ năm ánh sáng. Chỉ có thể nghiên cứu sâu trên cơ sở những thiết bị quan sát hiện đại mới có thể phát hiện, giải thích nguồn gốc, sự hình thành của các thiên thể...".
Tóm lại? Cái gọi là “ngành thiên văn học” ở nước ta chỉ dừng lại ở việc tính toán để làm lịch Việt Nam (lịch ngày âm) và lịch tiết khí (lịch dùng cho nông nghiệp), theo ông Giác Hải.
Còn bản thân các nhà nghiên cứu thiên văn Việt Nam? Một báo cáo của PGS thiên văn học Phạm Viết Trinh, chủ tịch Hội TV-VT Việt Nam cho biết: Đội ngũ các nhà khoa học thiên văn của Việt Nam hiện chỉ có hơn 20 người. Trong đó, có ba phó giáo sư, khoảng mười tiến sĩ và mười thạc sĩ. Các phó giáo sư và tiến sĩ được Nhà nước gửi đi đào tạo ở nước ngoài từ những năm 1950, còn các thạc sĩ được đào tạo dần trong nước. Nhưng hầu hết các cán bộ đầu ngành này đều chưa có cơ hội cống hiến cho đất nước thì đã đến tuổi về hưu. Lý do: Không có việc gì để mà làm! Thành thử, các nhà thiên văn học thành đạt, nổi tiếng hiện nay của Việt Nam đều có quá trình học tập và làm việc tại nước ngoài như GS Nguyễn Quang Riệu (Đài Thiên văn Meudon Paris -Pháp), GS Trịnh Xuân Thuận (ĐH Virginia, Mỹ), Jane Lưu (Mỹ) - một nhà thiên văn học nữ, trẻ tuổi đã có công phát hiện ra vành đai Kuiper bên ngoài Thái dương hệ,...
* Bài gửi của bk1312 tại diễn đàn cũ PAC trên phobachkhoa.com